NEWSFLASH: veiling

Een eigenwijze portrettist

Het portretgenre was James Ensor niet bijzonder genegen. Hij schilderde liefst zichzelf, zijn eigen genie en zijn meesterlijke ego. Een andere geportretteerde hoopte immers dat het resultaat een geïdealiseerde versie van zichzelf zou zijn, en dat de schilder elk foutje van de natuur zou toedekken. Instagram-filters zijn van alle tijden. Niets daarvan echter voor James Ensor, die er te veel pret in had om net de minst flatterende trekken van zijn model uit te lichten.

De dame in ’t blauw zit wat verloren in een te groot uitgevallen stoel, in een te groot uitgevallen jurk. Uit de wolk van kant en tule verschijnt een klein voetje en twee knokige handen. De frêle vrouw houdt zich kranig met geheven hoofd. De wil is er, maar haar blik heeft zijn focus verloren in een leven dat reeds geleefd is – nu nog deze poseersessie uitzitten.

Zoals ze stilaan opgaat in de eeuwigheid, gaat de dame op in het horror vacui van de ruimte, als één van de vele snuisterijen die het decor opsmukken. Ensor kent haar amper meer aandacht toe dan de lambrisering of het gordijn. De accessoires zijn sprekend: een gekooide vogel voor de beperking van beweeglijkheid en levenslust, geplukte bloemen voor de eindigheid van schoonheid. Weldra zullen ze verwelkt zijn.

Het portret kwam tot stand in 1906, wanneer de carrière van Ensor hoge toppen scheerde. In 1903 werd hij bovendien benoemd tot Ridder in de Leopoldsorde. Nu de kunstenaar naam en faam had verworven, stond het goed aan wie het zich kon veroorloven om door de grootmeester geschilderd te worden. De geportretteerde kreeg hierdoor een plaats in de entourage van de beroemde Ensor. Ook al verfraaide hij het portret met een flinke dosis ironie.

Toegang tot een andere dimensie

De bizarre kunstwerken van Frits Van den Berghe zijn moeilijk te bewoorden, en het minste dat men wel kan zeggen over zijn oeuvre is dat het niet onder één homogene noemer te vatten is. De kunstenaar bestrijkt een breed scala aan onderwerpen, vormen en -ismen. In het late werk van Van den Berghe keert één centrale gedachte vaak terug: de eindigheid van de mens. Hij is onderworpen aan de cyclus van leven en dood, en probeert zijn plaats te vinden steeds zwevend tussen eros en thanatos. De innerlijke spanningen, de veelzijdigheid aan sentimenten die hiermee gepaard gaan zijn de onderwerpen die Van den Berghe uitbeeldt.

“Masker en naakt” (1931) toon een vrouw die zich centraal in de compositie bevindt. Naakt, kaal, in de kleur van rode aarde, zit ze op niets. Ontdaan van al het wereldse verbeeldt ze een archetype dat het primitieve en existentiële van het menszijn in zich draagt. Ze wordt in confrontatie geplaatst met een masker van rotsige textuur in bruine, zwarte en groene tinten. Het duo steekt af tegen de gouden, onbestemde achtergrond.

Met zijn buitengewone proportie verwijst het masker naar een andere dimensie. Het is een cultussymbool met een sacrale status die een belangrijke rol speelt bij overgangsriten en de drager toegang verleent tot zijn meest instinctieve energie. Het is een poort tussen het menselijke en het goddelijke, tussen de wereld van de levenden en de doden. Het masker toont gelijkenissen met karaktertrekken van Van den Berghe. De exacte gelijkenis is niet van belang. Het gaat om een psychisch zelfportret waarin existentiële angsten als eenzaamheid, vervreemding en onvermogen tot liefde aanwezig zijn, maar ook driften en passies.

De eeuwige ruiter

“Voor mij is een vorm bedenken een kleur waarnemen - een visie van kleur, verlangen naar leven, verlangen naar vorm. In kleuren heb ik naar het uitgangspunt gezocht voor elk idee dat werkelijkheid moest worden. Schilderen is jezelf in de poëzie van actie plaatsen; en de actie in het gebeuren wordt waar.”

Marino Marini wilde mythische beelden creëren. In zijn vormentaal werd hij geïnspireerd door archaïsche kunst zoals de Griekse en de Etruskische. Zijn motief bij uitstek was dat van de ruiter te paard, een archetype dat hij herinterpreteerde in het licht van hedendaagse ideeën en theorieën. Hij zag paard en ruiter als de representatie van de verhouding tussen mens en natuur doorheen de tijd.

Aanvankelijk is Marini’s stijl nog eerder figuratief, maar op het einde van de jaren 40 reflecteert zijn penseelstreek zijn recente kennismaking met het abstracte expressionisme uit New York, waar hij in 1950 voor het eerst tentoonstelt. Net zoals zijn stijl steeds expressiever wordt, lijkt de kunstenaar steeds meer moeite te hebben om het paard in bedwang te houden. Het dier wil zich losrukken uit zijn vormentaal.

Deze formele en inhoudelijke evolutie komt mooi tot uiting in “Cavallo e Cavaliere” uit 1954. Het paard steigert, in wanhoop richt de ruiter zijn armen ten hemel. De zwarte chaos wordt uitgebeeld met slechts enkele haarfijne krassen in het zwarte tempera. De hoofden van de figuren gaan gehuld in scharlakenrode toetsen die de agitatie compleet maken. Een dramatisch blauw kader omklemt de scène met grove penseelstreek, in contrast met de subtiele lijnvoering van de figuren.

De algehele chaos, de duistere tonaliteit en de vibrerende compositie zijn typerend voor deze periode uit Marini’s oeuvre. Angst en ontzetting spelen de boventoon. De strijd tussen paard en ruiter staat symbool voor de condition humaine en geeft uitdrukking aan Marini’s vrees voor morele teloorgang – een gevoel dat speelt bij een hele generatie kunstenaars in het kielzog van de Tweede Wereldoorlog.